Świat sztuki często postrzegany jest jako elitarny i niedostępny dla przeciętnego odbiorcy. Jednak za fasadą ekskluzywności kryje się ciemna strona – oszustwa i kradzieże dzieł sztuki stanowią poważny problem na skalę globalną. Według międzynarodowej organizacji ARCA (Association for Research into Crimes against Art), każdego roku zjawisko to przynosi straty rzędu 2-6 miliardów dolarów, a w skrajnych przypadkach nawet 8 miliardów dolarów. Wbrew pozorom, jest to trzeci co do wielkości, najbardziej dochodowy proceder przestępczy na świecie, zaraz po nielegalnym handlu bronią i narkotykami.
Skala problemu – kradzieże, fałszerstwa i nielegalny obrót
Badania przeprowadzone przez ARCA wskazują, że większość kradzieży dzieł sztuki dokonywana jest przez zorganizowane grupy przestępcze. Ich celem jest późniejsza odsprzedaż obiektów na czarnym rynku lub wymiana na inne towary bądź usługi. Tylko niewielki odsetek tych przestępstw motywowany jest indywidualnymi potrzebami kolekcjonerów.
Przez długi czas problem ten był bagatelizowany przez organy ścigania, które postrzegały tego typu przestępstwa jako pozbawione bezpośrednich ofiar. Dopiero w ostatnich latach zrozumiano, że kradzieże i fałszerstwa dzieł sztuki ściśle wiążą się z działalnością zorganizowanych grup przestępczych, a niekiedy nawet z terroryzmem. Skradzione obiekty często służą jako zabezpieczenie w nielegalnych transakcjach bronią lub narkotykami. Co więcej, nagłośnienie w mediach takich przestępstw oraz wzmożona czujność organów ścigania skutkuje obniżeniem wyceny tych dzieł na czarnym rynku, co paradoksalnie przekłada się na zwiększenie ich atrakcyjności dla przestępców.
Niestety, skradzione dzieła sztuki mogą przez lata krążyć w nielegalnym obiegu, póki sprawa nie ulegnie zapomnieniu, a potencjalni nabywcy będą wykazywali mniejsze zainteresowanie weryfikacją ich proweniencji. Istnieją przypadki, gdy obiekt nigdy nie powraca na legalny rynek, zasilając podziemne łańcuchy nielegalnych transakcji, a tym samym stale zyskując na wartości.
Katalogowanie i dokumentowanie – kluczowe narzędzia w walce z oszustwami
Aby przeciwdziałać temu zjawisku, konieczne jest kompleksowe podejście obejmujące katalogowanie dzieł sztuki oraz rzetelne dokumentowanie ich pochodzenia (proweniencji). Już w starożytności Pliniusz Starszy i Cyceron dostrzegali znaczenie katalogowania i klasyfikacji dzieł dla identyfikacji autentyczności i przeciwdziałania fałszerstwom.
Współcześnie katalogi raisonné, prowadzone przez ośrodki badawcze, fundacje i stowarzyszenia, odgrywają kluczową rolę w walce z oszustwami artystycznymi. Zawierają one szczegółowe informacje na temat danego artysty, jego twórczości i stylu, co pomaga w identyfikacji autentyczności dzieł. Istnienie takich katalogów stanowi również cenne narzędzie prewencyjne, zniechęcające potencjalnych oszustów.
W Polsce od 2011 roku funkcjonuje program „Bezpieczne zbiory – bezpieczne kolekcje”, stworzony przez Policję we współpracy z Narodowym Instytutem Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów (NIMOZ). W jego ramach zachęca się muzea, galerie, kościoły i prywatnych kolekcjonerów do rejestrowania swoich zbiorów w bazie danych. Dzięki temu w razie próby nielegalnego obrotu danym obiektem, możliwe jest szybkie zweryfikowanie jego proweniencji. Choć system ten nie eliminuje całkowicie ryzyka fałszerstw, stanowi istotny krok w kierunku większej przejrzystości i bezpieczeństwa rynku sztuki.
Rola międzynarodowych organizacji i rejestrów w walce z przestępczością
Kluczową rolę w przeciwdziałaniu oszustwom i kradzieżom dzieł sztuki odgrywają również międzynarodowe organizacje i bazy danych. Jedną z nich jest IFAR (International Foundation for Art Research) – fundacja założona w Stanach Zjednoczonych w latach 60. XX wieku, w odpowiedzi na narastającą skalę fałszerstw. IFAR prowadzi ekspertyzy autentyczności dzieł, opracowuje katalogi raisonné oraz angażuje się w kwestie prawno-własnościowe. Organizacja ta współpracuje z organami ścigania, przyczyniając się do wykrywania i eliminowania przestępstw przeciwko dziełom sztuki.
Inną kluczową instytucją jest Art Loss Register – międzynarodowa baza danych, która od 1991 roku gromadzi informacje na temat skradzionych i zaginionych dzieł sztuki. Baza ta jest dostępna dla domów aukcyjnych, galerii i kolekcjonerów, pozwalając na weryfikację pochodzenia obiektów przed dokonaniem transakcji. Choć rynek sztuki wciąż cechuje się niedoregulowaniem, to jednak coraz więcej podmiotów wymaga, aby nabywane przez nich dzieła posiadały dokumentację z rejestrów takich jak Art Loss Register.
Działalność tych międzynarodowych organizacji i rejestrów nie tylko wspiera kolekcjonerów i instytucje kultury w zapewnieniu bezpieczeństwa ich zbiorów, ale również dostarcza narzędzi służbom ścigającym przestępczość w tym sektorze. Współpraca ekspertów, kryminologów i funkcjonariuszy policji pozwala na skuteczniejsze wykrywanie, ściganie i eliminowanie przestępczości przeciwko dziełom sztuki.
Przyszłość walki z oszustwami na rynku sztuki
Chociaż problem kradzieży i fałszerstw dzieł sztuki wciąż stanowi poważne wyzwanie, to widoczne są pewne pozytywne zmiany w sposobie postrzegania i radzenia sobie z nim. Rośnie świadomość, że przestępczość w tym sektorze nie jest zjawiskiem pozbawionym ofiar, ale wiąże się z działalnością zorganizowanych grup przestępczych, a niekiedy nawet z terroryzmem.
Coraz więcej podmiotów – od muzeów po prywatnych kolekcjonerów – angażuje się w katalogowanie i dokumentowanie swoich zbiorów, korzystając z międzynarodowych baz danych i ekspertyz autentyczności. Istnienie takich narzędzi, choć nie gwarantuje całkowitej eliminacji ryzyka, stanowi istotny krok w kierunku większej przejrzystości i bezpieczeństwa rynku sztuki.
Wciąż trwają badania i prace nad udoskonaleniem systemów identyfikacji i weryfikacji dzieł sztuki. Być może w przyszłości technologie, takie jak blockchain, pozwolą na stworzenie jeszcze bardziej kompleksowych i niezawodnych rozwiązań. Na razie jednak kluczowe jest utrzymanie czujności, stałe doskonalenie istniejących narzędzi oraz ścisła współpraca między kolekcjonerami, instytucjami kultury, organami ścigania i międzynarodowymi organizacjami. Tylko takie kompleksowe podejście może przynieść skuteczne rezultaty w walce z oszustwami na rynku sztuki.
Zachęcamy do odwiedzenia strony stop-oszustom.pl, gdzie można uzyskać więcej informacji na temat sposobów zabezpieczania własnej kolekcji przed kradzieżami i fałszerstwami.
