Sztuka fałszerzy – od starożytności po dziś
Pewnie zastanawiałeś się kiedyś, jak to jest, że niektóre dzieła sztuki osiągają tak astronomiczne ceny. Pamiętam, jak kilka lat temu w wiadomościach pojawiła się informacja o obrazie Leonarda da Vinci, który sprzedano za ponad 400 milionów dolarów! To naprawdę ogromne sumy, które motywują nieuczciwych ludzi do popełniania oszustw.
Niestety fałszerstwa dzieł sztuki sięgają czasów równie dawnych jak samo kolekcjonerstwo. Pierwsze problemy z nimi pojawiły się już w starożytnym Egipcie, gdzie nieuczciwe osoby podrabiały dzieła znakomitych artystów, aby na nich zarobić. Rozwój nauki, łatwiejszy dostęp do wiedzy, a także większa wartość samych utworów artystycznych przyczyniły się do prawdziwego rozkwitu sztuki fałszerskiej w XIX i XX wieku.
Jak tłumaczy Hanna Benesz, autorka książki „Cenne, bezcenne, utracone”, falsyfikatem nazywa się „świadome naśladowanie dzieła konkretnego autora wraz z jego podpisem lub znakami charakteryzującymi, które zostało wykonane w celu zamierzonego wprowadzenia jego odbiorcy, widza, kolekcjonera, sprzedawcy w mylne przekonanie o autentyczności pracy”. Innymi słowy, to celowe podrobienie dzieła sztuki w celu jego sprzedaży jako oryginału.
Czym się więc różni fałszerstwo od zwykłego naśladownictwa? Cóż, naśladownictwo ma na celu naukę i doskonalenie umiejętności artystycznych, a fałszerstwo to działanie nastawione na zysk poprzez wprowadzenie w błąd. Niestety, w świecie sztuki, gdzie pieniądze grają ogromną rolę, coraz trudniej odróżnić jedno od drugiego.
Jak rozpoznać fałszerstwo?
Oczywiście nie jest łatwo odróżnić oryginał od fałszerstwa, zwłaszcza jeśli mamy do czynienia z dziełami wykonanymi w okresie życia podrabianego artysty. Takie falsyfikaty wykorzystują bowiem te same materiały, farby i podłoża malarskie, co oryginał, a dodatkowo są one naturalnie postarzone przez lata.
Jako przykład można podać obrazy sygnowane rzekomo nazwiskiem Wojciecha Kossaka, na które sam artysta wielokrotnie narzekał w swoich listach do żony i przyjaciół. Nierzadko autorami tych prac mogli być uczniowie wyszkoleni pod okiem samego mistrza w krakowskiej Kossakówce.
Aby zidentyfikować fałszerstwo, należy zwrócić uwagę na kilka kluczowych kwestii:
Technika wykonania
Dokładne przyjrzenie się technice wykonania dzieła może wiele powiedzieć o jego autentyczności. Nowoczesne metody badań pozwalają między innymi na analizę pigmentów, spoiw czy podkładów malarskich, które mogą nie odpowiadać epoce, z której dzieło pochodzi.
Proweniencja
Ważne jest również zbadanie proweniencji, czyli historii własności danego dzieła. Brak dokumentów potwierdzających jego pochodzenie lub luki w tej historii mogą budzić wątpliwości co do autentyczności.
Charakterystyczne cechy artysty
Wytrawni fałszerze potrafią naśladować styl i technikę malarską danego twórcy w sposób bardzo przekonujący. Dlatego tak istotne jest, aby znawca doskonale znał charakterystyczne cechy artystyczne danego autora – od sposobu kompozycji, przez użycie kolorów, po sposób kładzenia farby.
Opatrzenie autorskie
Kolejnym ważnym elementem jest sprawdzenie, czy dzieło posiada autentyczne opatrzenie autorskie, takie jak sygnatura, dedykacja czy data. Fałszerze często próbują je naśladować, ale wytrawne oko znawcy zazwyczaj wychwyci drobne różnice.
Jak widać, odróżnienie oryginału od falsyfikatu to niełatwe zadanie, wymagające nie tylko dogłębnej wiedzy na temat danego artysty, ale też nowoczesnych metod badawczych. Dlatego tak ważne jest, aby przed dokonaniem zakupu kolekcjonerskiego dzieła skonsultować się z renomowanymi ekspertami.
Gdzie najczęściej pojawiają się fałszerstwa?
Niestety, fałszerstwa można spotkać niemal wszędzie – zarówno na aukcjach, w galeriach, jak i na targach sztuki. Wyjątkowo podatne na nie są także mniej znane lub dopiero odkrywane dzieła, które nie doczekały się jeszcze wyczerpującej dokumentacji i dogłębnej analizy.
Szczególnie niebezpieczne mogą być również zakupy dzieł sztuki dokonywane w Internecie. Anonimowość sieci ułatwia bowiem proceder fałszowania, a kupujący nie mają możliwości bezpośredniego obejrzenia i zbadania obiektu przed transakcją.
Dlatego przed dokonaniem jakiegokolwiek zakupu warto dokładnie sprawdzić wiarygodność sprzedawcy, źródło pochodzenia dzieła oraz, jeśli to możliwe, skonsultować się z ekspertami. Tylko wtedy możemy mieć większą pewność, że nabywamy autentyczne, a nie podrobione dzieło.
Historia najsłynniejszych fałszerstw
Choć fałszerstwa dzieł sztuki to problem istniejący od wieków, niektóre z nich na stałe przeszły do historii. Oto kilka z najbardziej głośnych przypadków:
Vermeer z Rembrandta
W latach 50. XX wieku okazało się, że słynny holenderski malarz Johannes Vermeer nie jest autorem aż 22 obrazów, które przez lata były prezentowane jako jego oryginalne dzieła. Autorstwo tych prac przypisano w rzeczywistości Hansowi van Meegerenowi, znanemu pod pseudonimem „Vermeer XX wieku”.
Van Meegeren był niezwykle utalentowanym fałszerzem, który potrafił tak doskonale naśladować styl Vermeera, że przez lata jego falsyfikaty były uznawane za oryginalne. Jednym z najbardziej znanych jest obraz „Chrystus w Emaus”, który w 1937 roku sprzedano za zawrotną wówczas sumę 520 tysięcy guldenów.
Geniusz z Monachium
Kolejnym głośnym przypadkiem fałszerstwa było dzieło Elmera de Hory’ego, znanego pod pseudonimem „Geniusz z Monachium”. Ten węgierski malarz stworzył setki falsyfikatów, podrabiając między innymi obrazy Picassa, Salvadora Dalego, Moneta czy Gauguina.
Jego metoda była niezwykle przemyślana – de Hory potrafił bowiem tak doskonale naśladować style tych mistrzów, że jego fałszerstwa przez długi czas uchodziły za oryginały. Szacuje się, że wartość stworzonych przez niego dzieł przekroczyła 40 milionów dolarów.
Fałszerz z Florencji
Jednym z najbardziej intrygujących przypadków fałszerstwa w świecie sztuki jest historia Amerikano Ginniego, zwanego „Fałszerzem z Florencji”. Ten włoski artysta stworzył łącznie ponad 2 tysiące falsyfikatów, podrabiając między innymi prace Raffaela, Botticellego czy Tycjana.
Co ciekawe, Ginnini nigdy nie ukrywał swojej działalności – wręcz przeciwnie, chwalił się nią publicznie. Twierdził, że jego celem nie była chęć oszukania, a raczej udowodnienie, że współcześni ludzie nie są w stanie odróżnić autentycznych dzieł od fałszerstw. Choć jego metody były bezsprzecznie nielegalne, to zyskał on sławę jako jeden z najbardziej kreatywnych i utalentowanych fałszerzy w historii.
Jak widać, świat sztuki od zawsze fascynował nie tylko kolekcjonerów, ale również tych, którzy nie cofną się przed niczym, by na niej zarobić. Historia zna wiele takich przypadków, a fałszerze wciąż wymyślają coraz to nowe sposoby, by wprowadzać w błąd nieostrożnych nabywców.
Jak chronić się przed fałszerstwami?
Biorąc pod uwagę skalę problemu, jak możemy chronić się przed nabyciem fałszywego dzieła sztuki? Oto kilka kluczowych zasad, o których warto pamiętać:
Sprawdzaj wiarygodność sprzedawcy
Zawsze staraj się dowiedzieć jak najwięcej o osobie lub instytucji, od której chcesz dokonać zakupu. Wiarygodni sprzedawcy powinni mieć ugruntowaną pozycję na rynku oraz odpowiednie certyfikaty i rekomendacje.
Zażądaj dokumentacji
Przed dokonaniem transakcji poproś sprzedawcę o udostępnienie wszelkiej dostępnej dokumentacji potwierdzającej autentyczność dzieła – od historii jego własności, przez ekspertyzy, aż po zdjęcia z różnych etapów jego konserwacji.
Skonsultuj się z ekspertami
Jeśli masz jakiekolwiek wątpliwości co do autentyczności dzieła, nie wahaj się skonsultować swojego planowanego zakupu z renomowanymi ekspertami, domami aukcyjnymi lub muzeami. Profesjonalna weryfikacja może uchronić cię przed kosztownym błędem.
Unikaj zakupów online
Jak wspomniałem wcześniej, Internet sprzyja procederowi fałszowania, dlatego staraj się unikać zakupów dzieł sztuki dokonywanych w sieci. Jeśli musisz skorzystać z tej formy, upewnij się, że masz do czynienia z wiarygodnym sprzedawcą.
Bądź ostrożny na aukcjach
Aukcje to miejsce szczególnie narażone na fałszerstwa, dlatego przy zakupach na nich zachowaj szczególną czujność. Staraj się dokładnie sprawdzić historię danego obiektu i upewnij się, że sprzedawca gwarantuje jego autentyczność.
Oczywiście żadna z tych metod nie zapewni nam stuprocentowej ochrony przed nabycie fałszywego dzieła. Jednak zastosowanie się do tych wskazówek z pewnością zwiększy nasze szanse na dokonanie bezpiecznego i satysfakcjonującego zakupu.
Podsumowanie
Fałszerstwa dzieł sztuki to problem istniejący od wieków, który wciąż stanowi poważne wyzwanie dla kolekcjonerów, domów aukcyjnych i ekspertów. Choć nowoczesne metody badawcze pozwalają coraz skuteczniej identyfikować falsyfikaty, niestety nieuczciwi gracze nieustannie wymyślają nowe sposoby na wprowadzanie ludzi w błąd.
Dlatego przy zakupie kolekcjonerskich dzieł należy zachować szczególną ostrożność – zarówno weryfikując wiarygodność sprzedawcy, jak i dokładnie analizując wszelką dostępną dokumentację. W razie jakichkolwiek wątpliwości warto skonsultować się z ekspertami, aby uniknąć kosztownego błędu.
Pamiętajmy, że autentyczne, wartościowe dzieła sztuki to nie tylko źródło radości dla kolekcjonerów, ale również bezcenne dziedzictwo kulturowe, które powinniśmy chronić. Dlatego warto włożyć trochę więcej wysiłku, by mieć pewność, że to, co kupujemy, jest prawdziwym skarbem, a nie jedynie zręczną mistyfikacją.
